Zaterdag zei Dyab Abou Jahjah in De Morgen naar aanleiding van de discussies over de vluchtelingen en de islam: “Het debat zoals dat vandaag word gevoerd, schept een intellectueel kader waarin een discours zoals dat van Hitler weer kan aanslaan.” Maarten Boudry repliceerde: “De terugkeer van de jaren dertig is een afgekauwd cliché”, maar in De Tijd ging historicus Herman Van Goethem (foto) zaterdag wél mee in de richting dat we aan het terugkeren zijn naar de jaren dertig. Daarom een paar fragmenten uit dit interview.
Historicus, jurist en directeur van Kazerne Dossin, museum en documentatiecentrum over de Holocaust en de mensenrechten, kijkt dezer dagen met bijzondere interesse naar het nieuws. Gaan bij hem alarmbellen rinkelen als hij leest over knokploegen in Duitse steden die vreemdelingen opjagen? Herman Van Goethem: “Ja. Ook bij het bericht dat Denemarken de inbeslagname van waardevolle goederen van asielzoekers mogelijk wil maken. De parallellen met de jaren dertig zijn onmiskenbaar. Het geweld vandaag heeft dezelfde structuur als voor de oorlog. Maar niet alles komt terug. En ik beweer niet dat we op weg zijn naar een nieuwe Holocaust. In Oost-Europa zijn sommige democratieën zwak, maar in West-Europa niet. Duitsland heeft een zeer sterke democratie. Het wordt pas echt gevaarlijk als een politiek systeem het geweld dat van onderuit opborrelt recupereert. Daarom moet die Deense maatregel ons verontrusten.”
Zijn we ons daar voldoende van bewust? “Nee. Wij zijn kinderen van de verlichting, opgegroeid met de gedachte dat we autonome individuen zijn. (…) Toch beseffen we onvoldoende hoezeer ons denken en handelen door groepsmechanismen worden bepaald. Het is een van de redenen waarom we Kazerne Dossin hebben opgericht. Tussen 1942 en 1944 werden vanop deze plek 25.491 Joden en 354 zigeuners weggevoerd. Amper 5 procent keerde levend uit Auschwitz terug. Toen we dit museum enkele jaren geleden bouwden, hebben we ons voorgenomen: we moeten meer doen dan het leed herdenken. We moeten mensen uitleggen hoe massageweld ontstaat.”
Hoe dan? “In elke maatschappij zijn potentieel gevaarlijke groepskrachten aanwezig. Het voetbal is een van de weinige plekken waar groepen zich nog collectief kunnen ontladen. Je ziet een geritualiseerde strijd met alles erop en eraan, zelfs strijdkleuren en strijdliederen. Heel soms gaat het mis. Dan krijg je groepen die ‘alle boeren zijn homo’ scanderen, zoals onlangs. Vaak zijn dat deftige, brave huisvaders. Als we dat proberen te begrijpen met ons individueel verantwoordelijkheidsdenken, lukt dat niet. Je kan zoiets enkel vanuit de groep verklaren.”
“De rol van massamedia wordt steeds groter. Het polariserende effect ervan is niet te onderschatten. Daar zou meer onderzoek naar moeten gebeuren. In de jaren dertig kwam de radio op. Daardoor kwam propaganda voor het eerst in gesproken vorm de huiskamer binnen. Als in de jaren tachtig een aanslag gebeurde, zag je de volgende dag een zwart-witfoto in de krant. Vandaag heb je bij een aanslag de indruk dat je erbij bent.” De hele vluchtelingencrisis is een mediaevent? “Dat klinkt cynisch, maar ja, in zekere zin wel. Europa heeft nog pieken van vluchtelingen gehad, maar nooit is daar zoveel aandacht aan besteed als nu. (…) Toegegeven, in 2015 was er een significante stijging tegenover het jaar voordien. En toch vraag ik me af waarom het nieuws nu zo alomtegenwoordig is. Wat is er gebeurd tussen 2014 en 2015?”
“Mensen hebben de indruk dat de wereld steeds onveiliger wordt. Als wetenschapper kan ik cijfers bovenhalen om te bewijzen dat dat niet klopt. Maar als de mensen het zo beleven, is zo’n bewijs irrelevant. Er ontstaan duidelijk nationalistische reflexen. Alles gaat voorbij, behalve ons verleden. Dat keert in tgv-tempo terug. Als de Duitse bondskanselier Angela Merkel de woorden ‘wir schaffen das’ uitspreekt, zijn die mee ingegeven door het trauma van de Tweede Wereldoorlog en de Wiedergutmachunggedachte. In Duitsland heeft het racistische extreemrechts nooit een kans gekregen, omdat het onderdrukt werd. Ik heb een sterk vermoeden dat een stuk van het extreme gedachtegoed binnenskamers is blijven leven. Het komt nu, drie generaties later, terug.”
“Ook bij ons neemt zowel de solidariteit als het geweld toe, zij het voorlopig vooral verbaal geweld.” Hoe kunnen we de polarisering stoppen? “Ik zie geregeld allochtone jongeren met vooroordelen het museum binnenwandelen. Tot ze beseffen dat ze heel veel met de Joden gemeen hebben. De Joodse gemeenschap in de jaren twintig en dertig was voor een groot deel een migrantengemeenschap die met één been buiten de samenleving stond. Velen denken dat het om mensen ging die al lang in België woonden, professioneel goed boerden en goed geïntegreerd waren. Dat is niet zo. Het ging om een mix van economische migranten en politieke vluchtelingen.”
“Een politicus, elke politicus, die vandaag zegt dat moslims niet kunnen samenleven met Europeanen, moet beseffen dat hij een boodschap van radicalisering en polarisering uitstuurt. Dat de islam onverenigbaar is met andere culturen klopt historisch trouwens niet. Het Ottomaanse Rijk is lange tijd juist een multicultureel imperium geweest. Toen Jules Destrée in 1912 zijn Sire, il n’y a pas des Belges schreef, had hij het over makke Vlamingen en ijverige Walen. Vandaag is het populaire discours compleet omgekeerd. De waarheid is dat zulke veralgemeningen gewoon niet kloppen. Ook na Keulen moet je blijven zeggen dat dé moslim geen vrouwenhater is.”
Anti-Fascistisch Front / Verzet 